હિન્દુ ધાર્મિક સાહિત્ય

કઠોપનિષદ – હરિરામ આચાર્ય

સૌથી પહેલા આ કૈલાસ ગુરુકુળની ભૂમિને હું પ્રણામ કરું છું, જ્યાં મને પહેલીવાર આવવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું. હું એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઉં કે ન તો હું વેદજ્ઞ છું કે વેદાંતજ્ઞ છું, ન તો દાર્શનિક છું. સાહિત્યના અભ્યાસમાં રત રહું છું અને એ અભ્યાસના પુણ્યપ્રતાપે પંડિતોની વચ્ચે બેસવાનો મને લાભ મળી જાય છે. જીવનભર સંસ્કૃત શીખ્યો અને શીખવાડ્યું. એ પ્રકારે કોશિશ કરી પરંતુ અગાધ સાગરનો પાર પામવો બહુ કઠીન છે.

વેદો જ્ઞાનના ભંડાર કહેવાય છે. એનો જેમાં વિસ્તાર થયો તે બ્રાહ્મણ ગ્રંથો કહેવાયા. એ વિશે પછી વધારે ગહનતાપૂર્વક ચિંતન થયું, તે અરણ્યોમાં બેસીને થયું એટલે તે આરણ્યકો કહેવાયા. એ જ્ઞાન જ્યારે શિખરને સ્પર્શ્યું ત્યારે એ વેદાંત કહેવાયું, એને જ આપણે ઉપનિષદ કહીએ છીએ. એટલે કે ઉપનિષદ એ વેદથી લઈને વેદાંત સુધીની સારસ્વત યાત્રા છે. મારે કઠોપનિષદ વિશે વાત કરવાની છે. એમાં સૌથી પહેલો શાંતિમંત્ર છે એ જોઈએ :

ॐ सहनाववतु ||सहनौभुनक्तु ||
सह वीर्यं करवावहै ||
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ||

तेजस्विनावधीतमस्तु – આ જાણે કઠોપનિષદનું ધ્યેયવાક્ય છે. એનો અર્થ થાય છે કે અમે જે કંઈ ભણીએ તે તેજસ્વી બને. ગુરુની જ્ઞાનાગ્નિમાં પ્રશ્નની આહુતિ આપવા માટે પહેલા હાથમાં સમિધ લેવામાં આવે છે, એવી આપણી જ્ઞાનની પરંપરા છે. આપણે ત્યાં ભાગવતમાં ‘सत्यं परम धिमहि’ એમ કહેવાયું છે. પરમસત્ય સુધી પહોંચવા માટે ઘણી સાધના કરવી પડે છે. જેને આપણે બ્રહ્મ કહીએ છીએ એ સત્યનું જ સ્વરૂપ છે. એટલે જ ઈશવાસ્ય ઉપનિષદમાં ‘हिरण्यमयेत पात्रेण..’ શ્લોકમાં ‘સત્ય ધર્માય દ્રષ્ટયે’ના સંકલ્પની વાત આવે છે. વેદ-ઉપનિષદોના દર્શનો બધાં કાવ્યો છે. પરંતુ એ એવા કાવ્યો છે જે અજર-અમર છે.

કઠોપનિષદ યજુર્વેદમાં આવે છે. ‘સર્વં ખલમિદં બ્રહ્મ’ એ પ્રસિદ્ધ વાક્યની ખોજ અહીં આખ્યાન રૂપે કરવામાં આવી છે. કઠોપનિષદમાં બે અધ્યાય છે અને પ્રત્યેક અધ્યાય ત્રણ વલ્લીઓમાં વહેંચાયેલા છે. તેમાં કુલ મળીને 119 મંત્રો છે. આરંભના બે મંત્રો ગદ્યાત્મક છે અને બાકીના 117 મંત્રો કાવ્યાત્મક છે. આ ઉપનિષદને ‘નચિકેતોપાખ્યાન’ પણ કહેવામાં આવે છે. આમાંનું નચિકેતાનું પાત્ર જે જિજ્ઞાસા વ્યક્ત કરે છે એ જિજ્ઞાસા અગાઉથી ચાલતી આવી છે અને હવે પછી પણ ચાલતી રહેશે, એટલે એ બધી જિજ્ઞાસા મને બાલજિજ્ઞાસા જેવી લાગે છે. એ બધી જિજ્ઞાસાનું પ્રતિક બનાવીને નચિકેતાને પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યો છે. નચિકેતા સનાતન અને શાશ્વત પ્રતીક છે. સ્વામી વિવેકાનંદે એમ કહ્યું હતું કે ‘મને એકસો નચિકેતા આપો, હું વિશ્વનું રૂપ બદલી નાખીશ.’ એટલે મને લાગે છે કે નચિકેતા ક્રાંતિકારી બાળક છે. એ પિતાની વિરુદ્ધ ઊભા થયા. નચિકેતાના પિતાએ વિશ્વજીત યજ્ઞ કર્યો. એ યજ્ઞની પરંપરા છે કે એમાં બ્રાહ્મણોને ગાયોનું દાન આપવામાં આવે છે. એમાં પોતાની સૌથી પ્રિય વસ્તુ પણ દાનમાં આપી દેવાની પદ્ધતિ છે. એ યજ્ઞમાં જ્યારે બ્રાહ્મણને ગાયો આપવામાં આવી રહી હતી ત્યારે નચિકેતા એને જોઈ રહ્યો હતો. એની ચેતના જાગૃત થઈ કે આ કેવી ગાયો દાનમાં અપાઈ રહી છે ? ઉપનિષદમાં વર્ણન આવે છે :

पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रियाः

આ એવી ગાયો છે જે અંતિમવાર જળ પી ચૂકી છે, ઘાસ ખાવાનું જેણે બંધ કરી દીધું છે, એનું દૂધ પણ દોહવાઈ ગયું છે અને તેની બધી ઈન્દ્રિયો નષ્ટ થઈ ચૂકી છે, એવી મરણાસન્ન ગાયો છે. નચિકેતાએ જોયું કે આવી ગાયો દાનમાં અપાઈ રહી છે અને બ્રાહ્મણ એને લઈને જઈ રહ્યા છે. એને થયું કે આ શું થઈ રહ્યું છે ? મારા પિતા તો આટલું મોટું કામ કરી રહ્યા છે અને આ યજ્ઞની વેદી પર દાનનો સંકલ્પ લઈને દાન કરી રહ્યા છે તો આ કેવું દાન થયું ? દાન તો પોતાની પ્રિય અને શ્રેષ્ઠ વસ્તુનું દાન કરવાની રીત છે. એણે કહ્યું, ‘હું તમારો પ્રિય પુત્ર છું, સર્વસ્વ છું, તો તમે મને કોને આપશો ?’ બે વાર એણે પિતાજીને પૂછ્યું ત્યાં સુધી તો પિતાએ એને ટાળી દીધો. ત્રીજી વાર જ્યારે એણે પૂછ્યું તો એના પિતાએ ક્રોધમાં આવીને કહ્યું કે ‘હું તને મૃત્યુના દેવને આપું છું.’ નચિકેતા વિચારમાં પડ્યો કે પિતાજીએ આમ કેમ કહ્યું હશે ? હું તો પિતાજીનો ખરાબ પુત્ર નથી. મને મૃત્યુને આપવાનું કહ્યું તો મૃત્યુને મારું શું કામ હશે ?

નચિકેતા મૃત્યુના દ્વારે એટલે કે યમલોક પહોંચી ગયો. ત્યાં શરીર સાથે પ્રવેશ થતો નથી. યમરાજાના દ્વારપાળોએ એને રોકી લીધો.
‘કયાં જાઓ છો ?’
‘હું યમરાજા પાસે જાઉં છું. મને મારા પિતાએ દાન કર્યો છે.’
ત્રણ રાત્રિ સુધી એ ત્યાં બેસી રહ્યો. યમરાજા બહાર ન આવ્યા. યમરાજાની પત્નીએ યમરાજાને કહ્યું કે ‘તમે શું વિચારમાં છો ? બહાર બ્રાહ્મણ અતિથિ ત્રણ દિવસથી બેઠા છે. એની ઉપેક્ષા કરવી એ આપણી સઘળી સમૃદ્ધિને નષ્ટ કરવા બરાબર છે. આ આપ શું કરો છો ? પોતાનું અસ્તિત્વ ખતમ કરવાની વાત વિચારો છો કે શું ? તમે જાઓ અને જળથી એમના ચરણ ધુઓ…’ યમરાજાને ત્યારે ભાન થયું કે પોતાની કેવી મોટી ભૂલ થઈ ગઈ. તેઓ બહાર આવ્યા. યથાયોગ્ય સત્કાર કર્યો. યમરાજાએ કહ્યું કે ‘મારાથી ભૂલ થઈ અને મેં તમારા તરફ ત્રણ રાત્રિ સુધી ધ્યાન ન આપ્યું. હવે એનું પ્રાયશ્ચિત એ જ થઈ શકે કે એ બદલામાં તમે મારી પાસેથી ત્રણ વરદાન માંગી લો.’ અહીં મેં થોડી મારી કલ્પના જોડી છે કે યમરાજા એને પૃથ્વીલોક પર પરત જવાનું કહે છે કે કારણ કે આ તો રોષમાં કરાયેલું દાન છે. રોષમાં કરાયેલું દાન હકીકતે દાન નથી કહેવાતું. વળી યજ્ઞમાં તો બ્રાહ્મણને દાન આપવાની વાત હતી. યમરાજા કહે છે કે ‘હું બ્રાહ્મણ નથી, એટલે એનો અધિકારી નથી. એટલે આપે પરત જવું પડશે, અહીં આપને પ્રવેશ નહીં મળે. તમે ત્રણ વર માંગી લો…’

નચિકેતાએ સૌથી પહેલું વરદાન માંગતાં કહ્યું કે ‘મારા પિતાએ રોષમાં દાન કર્યું છે એથી એ વ્યાકુળ છે માટે આપ એવું વરદાન આપો કે જેથી એ સ્વસ્થ થઈ જાય, જે કંઈ થયું એ બધું ભૂલી જાય અને હું જ્યારે પાછો ફરું ત્યારે મારો સ્નેહથી સ્વીકાર કરે.’ જેમણે યજ્ઞની વેદી પર પુત્રનો વિરોધ કર્યો હતો એ જ સુયોગ્ય પુત્રે પિતાની ચિંતા કરી. યમે કહ્યું ‘તથાસ્તુ !’ એક ક્ષણમાં બધું બદલાઈ ગયું. અહીં સુધી તો બધું બરાબર હતું પરંતુ એ પછી નચિકેતા એ જે બીજું અને ત્રીજું વરદાન માગ્યું છે એનાથી જ કઠોપનિષદમાં આ ઉપાખ્યાન આવ્યું છે. તત્વને બતાવવા માટે ઉપનિષદકારે બાળકના મુખમાંથી જિજ્ઞાસા મૂકી છે અને કાલદેવતાની પાસેથી એનો ઉત્તર અપાવ્યો છે.

યમે કહ્યું કે ‘હવે બીજું વરદાન માંગો.’ નચિકેતાએ કહ્યું કે ‘ત્રિકાળ સંધ્યામાં યજ્ઞની વેદીમાં જે અગ્નિ રહેલો હોય છે એને ‘ગુહાનિહિત અગ્નિ’ કહે છે તો એ ગુહ્ય અગ્નિ વિશે મને જાણવાની જિજ્ઞાસા છે.’ નચિકેતાના આ પ્રશ્નથી મને એમ લાગે છે કે તે જીવનનું રહસ્ય જાણવા માંગે છે. યમરાજાએ એને યજ્ઞની વેદીઓ, એમાં વપરાતી ઈંટો, વેદીઓના પ્રકારો બધું જ સમજાવ્યું. એ પછી એમણે નચિકેતાને પૂછ્યું કે ‘તને આ વાત સમજમાં આવી ?’ નચિકેતાએ કહ્યું કે ‘મને બરાબર સમજમાં આવી ગઈ.’ માત્ર એટલું જ નહિ નચિકેતાએ યમે કહેલા એ વાક્યો ફરીથી બોલીને બતાવ્યા. યમરાજા બહુ પ્રસન્ન થઈ ગયા. યમે નચિકેતાને કહ્યું કે ‘હું તને એક વધારાનું વરદાન આપું છું. એ વધારાનું વરદાન એ છે કે આહુતિ આપવા માટે જે ત્રણ પ્રકારના અગ્નિનું ચયન કરવામાં આવે છે એનું નામ હું ‘ત્રિણાચિકેત અગ્નિ’ હું રાખું છું. આજથી સંસારમાં તારા આ નામથી જ આ અગ્નિ પ્રસિદ્ધ થશે.’ મને એમ લાગે છે કે આ અગ્નિ જ જીવનનો આધાર છે, એની સ્તુતિથી જ ઋગવેદનો પ્રારંભ થયો છે : अग्निमीळे पुरोहितं એટલે કે આ કોઈ વેદીના અગ્નિની વાત નથી. બ્રહ્માંડમાં જે અગ્નિ વ્યાપ્ત છે એની તરફ સંકેત છે. એની સ્પષ્ટ વાત વધુ વિસ્તારથી મુણ્ડકોપનિષદમાં કરવામાં આવી છે. અહીં જ્ઞાનાગ્નિમાં જે આહુતિ અપાય છે એ તરફ સંકેત છે. અહીં બીજી વાત મને એ પણ લાગે છે કે ગીતામાં જે કહેવાયું છે કે ‘अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः’ એની તરફ પણ સંકેત છે. આપણે ત્યાં ત્રિકાળ સંધ્યાની વાત છે. એ ત્રિકાળ સંધ્યા એટલે સવાર, બપોર, સાંજની જે સંધ્યા છે એ તો છે જ. પરંતુ એક ત્રિકાળ સંધ્યા એ પણ છે જે બ્રહ્મચાર્યાશ્રમ અને ગૃહસ્થાશ્રમ વચ્ચે હોય છે. ગૃહસ્થઆશ્રમ બાદ વાનપ્રસ્થ આશ્રમની હોય છે અને એ પછી સંન્યાસઆશ્રમ સાથે સંધિ થાય છે. આ ત્રણ સંધ્યા આખું જીવન ચાલે છે. એ સંધિઓના સમયે આપની ચર્યા બદલાય છે, આપનો આશ્રમ બદલાય છે. તો એ સમયે આપણી ભીતર જે અગ્નિ છે એનું નિયમન કઈ રીતે થઈ શકે, એ તરફ યમરાજાનો સંકેત હોય એમ લાગે છે. નચિકેતાએ તે બરાબર સમજી લીધું તેથી યમરાજાને થયું કે ‘આ બાળકમાં કેટલી પ્રતિભા છે !’ ટૂંકમાં આ જીવનરહસ્યની વાત છે.

એ પછી ત્રીજા પ્રશ્નમાં મૃત્યુના રહસ્યની વાત આવે છે. સૌની એ ચિરંતન જિજ્ઞાસા હોય છે કે મૃત્યુ પછી શું ? જન્મથી તો મૃત્યુ સુધી બધું આપણે જાણીએ છીએ. સૂર્ય પૂર્વથી પ્રશ્ચિમમાં જાય છે એ અર્ધસત્યને તો આપણે જાણીએ છીએ પરંતુ એ પછી તે પશ્ચિમથી પૂર્વમાં જઈ બીજે દિવસે ફરી કેવી રીતે ઉદિત થાય છે તે જાણવાની આ વાત છે. નચિકેતાએ સીધો જ પ્રશ્ન કર્યો છે :

येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये-
ऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके |

‘મનુષ્ય જ્યારે મરી જાય છે, પ્રેત થઈ જાય છે, સંસારથી ચાલ્યો જાય છે, ત્યારે સૌના મનમાં એક પ્રશ્ન ઊભો થાય છે. કેટલાક લોકો કહે છે કે ‘અસ્તિ’ કેટલાક લોકો કહે છે ‘નાસ્તિ’. તો આ બંને વચ્ચે પ્રશ્ન ચાલે છે. તમે કહો કે સાચું શું છે ?’ મરણોપરાન્તના ગોપનિય રહસ્યની વિશે જિજ્ઞાસા સાંભળી ત્યારે યમરાજાને આશ્ચર્ય થયું કે આટલો નાનો બાળક મને આટલો ગહન પ્રશ્ન પૂછે છે ? યમરાજાએ એને કહ્યું કે ‘ભાઈ, આ બાબતમાં તો દેવતાઓ પણ નથી જણતા.’ આ એવી ગહનવિદ્યા છે કે જે સમગ્ર કઠોપનિષદનો સાર છે. આ વિદ્યા ફક્ત સુપાત્રને જ આપી શકાય. નચિકેતા સુપાત્ર છે કે નહીં એ માટે યમરાજાએ એની ચકાસણી કરી. તેમણે નચિકેતાને કહ્યું કે ‘આ પ્રશ્ન તમે ન કરો…’ નચિકેતાએ કહ્યું કે ‘ના, હું તો ફક્ત એ વિશે જ જાણવા માગું છું.’ યમરાજાએ ફરી કહ્યું કે ‘એ બહુ જટિલ અને કઠિન વિષય છે માટે એ રહેવા દે. તારી બુ