દિનચર્યા :- અષ્ટાંગ હૃદય  સૂ.સ્થા.અ.-૨

(૧) સાજા માણસે ક્યારે ઊઠવું....?

                 b/aHme muhUteR ]i%*#eTSvS4o r9a4Rmayu8 : FF

                સ્વસ્થ એટ્લે નીરોગી મનુષ્યે આયુષ્યના રક્ષણ કરવાના હેતુથી પાછલી ચાર ઘડી રાત હોય તે વેળાએ (સૂર્યોદય થયા પહેલા એટલેકે -૯૬-મિનિટપહેલા) ઊઠવું.

                        ( સવારે બ્રહ્મ મુહૂર્તમાં ૪:૩૦ થી ૬:૦૦)

દાતણ વિધિ :-

(૨)   આકડો,વડ,ખેર,કરંજ (કણજી) સાદડ વિગેરે ઝાડનું દાતણ રોજ સવારે તથા   

    જમી રહ્યા પછી કરવું.

     v    દાતણનો છેડો કોમળ તથા સ્વાદ તૂરો,તીખો,અને કડવો હોવો જોઈએ.  

     v   તૂ રું દાતણ મોઢાને સાફ કરે છે.

     v   તીખું દાતણ અરુચિ મટાડે છે.

     v   કડવું મોમાં જામેલો કફ સાફ કરે છે.

-દાતણ કોણે ન કરવું..

    v   જેને અજીર્ણ ,ઓકારી (ઊબકા),દમ, ઉધરસ ,તાવ,અડદીયો વા,તરસ. મુખપાક, હૃદયરોગ,કે કાનનો રોગ હોય, આંખનો કે માથાનો રોગ હોય ત્યારે દાતણ કરવું નહીં॰  

(૩) રોજ સુરમાનું અંજન કરવું-

        આંખને હિતકારી સૌવીર (સૂરમાં) નું અંજન હમેશા કરવું.

    v   અઠવાડિયે રસાંજન આંજવું

    v   (દારૂ હળદર ક્વાથમાં ક્વાથથી ચોથા ભાગના બકરી દૂધને ઘટ થાય ત્યાંસુધી પકાવવાથી રસાંજન બને છે.)

(૪) નસ્ય, ધૂમપાન, કોગળા, કરવા તેમજ પાન ખાવું-

   v   નસ્ય:-

    ઉર્ધ્વજત્રુવિકારેષું  વિશેષાન્નશ્યામિષ્યતે \

          નાશા હિ શિરસો દ્વારં તેન તધ્યાપ્ય હન્તિ તાન \\ (અષ્ટાંગ   સૂ.સ્થા.અ.-૨૦ શ્લોક-૧)

    ઔષધિ અથવા ઔષધસિદ્ધ સ્નેહને નાસ માર્ગથી-નાકથી આપવાની ક્રિયાને નસ્ય કહે છે

નસ્ય ઔષધ શિરમાં જઈને શિરમાં વ્યાપ્ત થઈ શિરોગત વિકારને નષ્ટ કરે છે 

ફાયદા =

   v   જૂની શરદી ,

   v   શિર:શૂળ ,

   v   વાળ ખરવા તથા અકાળે સફેદ થવા,

   v   આધાશીશી,

   v   આંખ,કાન,નાક ર્તેમજ શિરોગત દોષોને દૂર કરે છે॰

નોંધ= કફનો રોગ હોયતો સવારમાં,પિત્તના રોગમાં બપોરે અને વાયુના રોગમાં સાંજે નસ્ય લેવું.

        એક અઠવાડીયા કરતાં (સાત દિવસ) વધારે નસ્ય  કોઈપણ રોગમાં લેવું નહીં.

ધૂમપાન-હિતકર આહાર તથા વિહાર કરનારા સમજુ માણસે ગાળાની હાંસડીથી ઉપરના ભાગમાં

          કફ તથા વાયુથી થતાં વિકારો ન થાય એટલામાટે તથા થયા હોય તો તેનો નાશ થાય  

         એટલા માટે  હમેંશા ધૂમપાન કરવું.

ક્યારે કેવું ધૂમપાન કરવું.

      સ્નિગ્ધોમધ્યઃ સતીક્ષ્ણશ્ચ, વાતે વાતકફે કફે \ યોજ્યઃ

ધૂમપાન ના પ્રકાર (૧) વાતરોગમાં સ્નિગ્ધ (૨) વાતકફમાં મધ્યમ (૩) કફરોગમાં તીક્ષ્ણ     

                       ધૂમપાન કરવું.

  v   સ્નિઘ ધૂમપાન ના દ્રવ્યો= અગર,ગુગળ,મોથ,શિલાજિત.જટામાસી,કાળોવાળો અને

                          ખસનો વાળો વિગેરે.

  v   મધ્ય ધૂમપાન ના દ્રવ્યો = શલલ્કી વૃક્ષનો ગુંદર,લાખ,એલચી,કમળ,વડ,પીપળો,પીપર

  v   તીક્ષ્ણ ધૂમપાન ના દ્રવ્યો = માળકાકણી, હળદર, હરતાલ,લાખ અને ત્રિફલા વિગેરે.

ધૂમપાન ના ફાયદા =

ઉધરસ,દમ.સળેખમ,સ્વરભંગ,મુખનીદુર્ગંધ,શરીરની પાંડુતા,વાલનારોગ,કાન,મુંખ અને આંખ ત્રણે ના સ્ત્રાવ ખણજ,પીડા અને જડતા,સુસ્તી અને હેડકી એટલા રોગ  ધૂમપાન કરનારને થતાં

નથી.

ગંડૂષ =દવાના કોગળા કરવા તેને ગંડૂષ કહે છે.

ગંડૂષ ચાર પ્રકાર બતાવેલ છે.(૧) સ્નિગ્ધ ગંડૂષ- ગળ્યા,ખાટા,અને ખારા દ્ર્વ્યોથી સિધ્દ્ગ કરેલા

                                  સ્નેહ વડે બને છે.

                             (૨) શમન ગંડૂષ – કડવા,તૂરા અને ગળ્યા ઔષધથી બને છે.

                             (૩) શોધન ગડૂષ – તીખા,ખાટા,ખારા અને ગરમ દ્ર્વ્યોથી બને છે.  

                            (૪) રોપણ ગંડૂષ -  તુંરા અને કડવા દ્ર્વ્યોથી બને છે.

                      -  સાજા માણસે રોજ ગંડૂષાર્થે  તેલનો ઉપિયોગ કરવો.

પાન એટ્લે નાગરવેલના પાન પર ચૂનોચોપડી ખેરસાર ને કાથા તરીકે ભભરાવી અંદર સોપારી,જાયફળ , લવિંગ,કપૂર,ચણકબાબ અને લતા કસ્તુરી મૂકીને વાળેલું બિડું.

પાન કોને ન ખાવું..

   v   જેને ક્ષત, કાસ રોગ થયો હોય,

   v   રક્ત પિતનો  રોગ થયો હોય,

   v   શરીર લૂખું પડી ગયું હોય ,

   v   એક કે બે આંખો દુ:ખવા આવી હોય,

   v   જે ઝેર કે મદ થી પીડાતો હોય કે, ક્ષય રોગી હોય તેને પાન ખાવું ન જોઈએ...

(૫) અભ્યંગ-

      મનુષ્યે હમેશાં અભ્યંગ આચરવો જોઈએ એટલેકે શરીરે તેલનું  લગાડવું જોઈએ જોઇએ કેમકે તે

   v   ઘડપણ થાક અને વાયુને મટાડે છે.        

   v   આંખને નિર્મળ કરેછે અને પોષણ આપે છે.

   v   આયુષ્ય વધારે છે અને ઊંઘ સારી આવેછે.શરીરની ચામડી સુંદર અને કરચલી વિનાની બનાવેછે અને  શરીર મજબૂત બનાવે છે.

   v   અભ્યંગ નિત્ય ન બનેતો બીજા અથવા ત્રીજા દિવસે કરવો

   v   અભ્યંગ માટે સરસિયું શ્રેષ્ઠ છે.

   v   અભ્યંગ ખાસ કરી માથે, કાને, તથા પગે કરવો, સૂર્યાસ્ત પછી કાનમાં તેલ પુરવું.

અભ્યંગ કોણે ન કરવો  

        બહુ કફવાળા માણસે ,

  v    ઔષધ લઈને જેણે ઉલ્ટી અથવા રેચ કર્યો હોય તેણે ,

  v   અજીર્ણ થયો હોય ત્યારે॰

(૫) કસરત કરવી

કસરતના ગુણ

  v   શરીર હલકું બને છે અને કામ કરવાની શક્તિ  આવે છે.

  v   જઠરાગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય છે. 

  v   ચરબી ઓછી થાય છે અને અવયવો ઘાટીલા અને સુદઢ (ઘાટીલા) બને છે. 

કસરત નિષેધ :-

 v   વાયુકે પિત્તનો રોગ થયો હોય તેણે તેમજ  ઘરડા માણસે તેમજ અજીર્ણ વાળાએ

કસરત ન કરવી જોઈએ.   

કસરત પછી ચંપી :-

 v   કસરત કર્યા પછી શરીરને દુ:ખ ન થાય તેવી રીતે ચારે બાજુ મર્દન કરવું.  જોઈએ.  

(૬) બહુ ઉજાગરા કરવાનહી. 

(૭ ) ઉદ્વર્તન :-

              હરડે જેવા તૂરા દ્રવ્યો, ઘઉનો,બાજરીનો , ચણાનો લોટ કે પીંઠીને શરીર ઉપર ઊંચે હાથે (નીચેથી ઉંચે) ચોળવા.

ફાયદા 

 v   કફ મટાડે છે,ચરબી ઓગાળી શોષી લે છે.

 v   અંગોને સ્થિર કરે છે.

 v   ચામડીને સુવાળી બનાવે છે.

(૮) સ્નાન (નાહવું)

  v   નાહવાથી જઠરાગ્નિ પ્રદિપ્ત થાય છે

  v   વીર્ય વધે છે.

  v   ઉત્સાહ તથા બળ વધે છે.

  v   ખૂજલી,મેલ,થાક,પરસેવો,સુસ્તી,બળતરા અને પાપનો નાશ થાય છે.

કોણે સ્નાન ન કરવું

 v    અડદિયો વા નામના રોગવાળાએ ,

 v    આંખ,કાન, અને મોં ના રોગ વાળાએ સ્નાન ન કરવું

(૯) વેગ (હાજતો) રોકવા નહીં.

 v     છીંક, તરસ, ભૂખ, ઊંઘ, ઉધરસ, મહેનતથી ચડેલો, શ્વાસ, આસું, ઊલટી અને વીર્યપાત રોકવા નહીં

v    વાછૂટ,ઝાડો,પેશાબ વગેરે હાજતોનું સરળ રીતે વિસર્જન કરવું

(૧૦ ) ધર્મ પાળવો

(૧૧ ) મિત્ર-શત્રુ નો વિવેક

  v   આપણું શુભ ઇચ્છનાર મિત્રોનું પ્રેમથી સેવન કરવું તથા શત્રુઓથી દૂર રહેવું

(૧૨ ) હિંસા વિગેરે દશ પાપકર્મ ત્યજવા

v હિંસા,ચોરી, વ્યભિચાર (શારીરિક પાપકર્મ),

v ચાડિયાપણું,કઠોર વચન,અસત્યવચન અને સંબંધ વગરનું બકબક કરવું એ ચાર વાણી પાપકર્મ ,

v બીજાનું અહિત કરવાનો વિચાર ,અદેખાઈ,શાસ્ત્રથી અવળી દ્રષ્ટિ એ ત્રણ  મનના

પાપકર્મ,

એમ દશ પ્રકારના પાપકર્મ શરીર,વાણી અને મનથી ત્યજવા.

(૧૩)  દુ:ખી પર દયા રાખવી॰

(૧૪ )  સમતા રાખવી.

(૧૫ )  દેવ વિગેરેનું પૂજન કરવું.

(૧૬ )  યાચકને આપવું.

(૧૭ ) પરોપકાર કરવો.

(૧૮  ) સમ ચિત્ત રાખવું.

(૧૯  ) પ્રસંગે જ બોલવું તે પણ હિતકર, થોડું,સાચું,તથા મધુર બોલવું.

(૨૦ ) સદાચરણી થવું॰

(૨૧ ) શત્રુતા કે અપમાન જાહેર કરવું નહીં.

(૨૨ ) સામા માણસનું મન જોઈને જે માણસ જેમ ખુશી થાય તેમ વર્તવું.

(૨૩ ) ઇંદ્રિયોનું નિયમન કરવું.

(૨૪ ) તટસ્થ રહેવું.

(૨૫ ) નિર્મળ રહેવું.

(૨૬ ) સુઘડ રહેવું.

(૨૭ ) છત્રી લઈને અને જોડા પહેરીને ચાલવું.

(૨૮ ) રાત્રે બહાર ન નીકળવું.

(૨૯ ) થાક ન લાગે તેમ કરવું.

(૩૦ ) રાત્રે ઝાડ નીચે,ગામના ચોરા ઉપર,ચૌટામાં તથા દેવાલયોમાં રાત્રે રહેવું    

     નહીં, કતલખાનું, નિર્જન જંગલ, હવડઘર અને સ્મશાન એ જગ્યાએ તો 

    દિવસે પણ રહેવુ નહી.

(૩૧ ) સૂર્ય સામે જોવું નહીં.

ઋતુચર્યા:- અષ્ટાંગ હૃદય  સૂ.સ્થા.અ.-૩
ક્રમ	ઋતુ	શું થાય	આહાર	વિહાર
૧	શિશિર ઋતુ મહા/ફાગણ	-સ્વાસ્થ્ય માટેની ઋતુ છે.-બ -સ્વાસ્થ્ય માટેની ઋતુ છે. -બળ વધારે -જઠરાગ્નિ પ્રબળબને છે. બળ  -	ગળ્યા,સ્નિગ્ધ,માંસરસ,ચરબી ભર્યું માંસ, ,ઘઉનો લોટ, અડદ,શેરડી,દુધ, નવું અનાજ,વસા, અને તેલ ખાવા.	-કોમળ તડકામાં બેસવું, - તાપણી કરવી, -ગરમ પાણીથી, સ્નાન કરવું, -ઘરમાં સૂવું॰
૨	વસંત ઋતુ ચૈત્ર/વૈશાખ	-કફ પ્રકોપ થાય -પાચનશક્તિ મંદ  પડે	-હલકા,લૂખા (રૂક્ષ) ખોરાક લેવા, -કેરીનો રસ ભેળવેલા અને રોગનો નાશ કરનાર આસવ અરિષ્ટ લેવા, -સૂંઠ ઉકાળેલું પાણી, -મોથ ઉકાળેલું પાણી, - સ્નિગ્ધ ખાટુ અને ગળ્યું ખાવું નહીં, -ખારા રસની મનાઈ છે.	-દિવસે ઊંઘવું નહીં, -ઠંડુ ખાવું નહીં, -કસરત કરવી, -ગરમ પાણીથી, સ્નાન કરવું.
૩	ગ્રીષ્મ જેઠ/અષાઢ	-વાયુની વૃદ્ધિ, -બળ ઘટે -પાચન શક્તિ મંદ પડે	-હલકું,સ્નિગ્ધ,ઠંડુ તથા પ્રવાહી એવું ગળપણ જ ખાવું પીવું, -સાળના ચોખા,જંગલ પ્રાણીઓના માંસ સાથે ખાવા, -સાકર મેળવીને સાથુ  ચાટવો.	-ઠંડાપાણીથી સ્નાન કરવું, -બપોરે ઉંઘવું(દિવસે આરામ કરવો) -ઝીણા અને હલકા વસ્ત્રો પહેરવા -મૈથુનનો ત્યાગ, - ફૂલની માળા   પહેરવી

૪	વર્ષા શ્રાવણ/ભાદરવો	-શરીર આદાન કાળને કારણે ઓછું થાય . -જઠરાગ્નિ મંદ થાય -રોગો વધે	-ખારું ખાતું અને સ્નેહ યુક્ત સૂંઠ મધ મેળવેલું હલકું ભોજન કરવું, -મગ,દાડમ વિગેરેના યુષ લેવા.	-બહાર પગે ચાલીને જવું નહીં, -સુગંધીદાર પદાર્થો ચોરીને સ્નાન વિગેરેથી સુવાસિત રહેવુ, -કપડાં ધૂપ દીધેલાં પહેરવા, પાણી ઉકાળીને પીવું, -નદીનું પાણી,દિવસે ઊંઘ. બહુ મહેનત અને તડકો ત્યજવા.
૫	શરદ આસો/કારતક	-પિત્ત પ્રકોપ,    -પાચન શક્તિ મંદ પડે.	-શાળના ચોખા, -મગ,સાકળ,આંબળા, -પટોળ,મધ એવું કડવું,ગળ્યું,તૂરું અને હલકુંખાવું.	-ઝાકળ ,જવખાર વિગેરે ક્ષાર,ધરાઈને ખાવું પીવું ,દહી,તેલ,વસા તડકો ,દિવસે ઉંઘ,પૂર્વ દિશામાંથી આવતો પવન ત્યજવા. -ચાંદનીની શીતળતામાં બેસવું. ઉજળા વસ્ત્રો પહેરવા

૬

હેમંત માગશર/પોષ

-જઠરાગ્નિ વધે -બળ વધે -શરીર રૂક્ષ  -આરોગ્ય પ્રદ

ગળ્યા,સ્નિગ્ધ,માંસરસ,ચરબી ભર્યું માંસ, ,ઘઉનો લોટ, અડદ,શેરડી,દુધ, નવું અનાજ,વસા, અને તેલ ખાવા.

-કોમળ તડકામાં બેસવું, -તાપણી કરવી, -ગરમ પાણીથી સ્નાન, -ગરમ કપડાં પહેરવા ઘરમાં સૂવું.